Chorobę wywołuje pałeczka Yersinia pestis, wrażliwa na ogrzewanie oraz środki odkażające, a oporna na niskie temperatury. Choroba należy do najbardziej zaraźliwych, zwłaszcza w postaci płuc­nej. W ubiegłych wiekach powodowała największe ze znanych w dzie­jach świata epidemie i masowe zgony. Niebezpieczeństwo nie wygasło do dzisiaj, gdyż w wielu częściach świata dżuma występuje na określo­nych terenach wśród dzikich gryzoni, stanowiących rezerwuar zaraz­ka. W pewnych warunkach zakażenie przenosi się na szczury domowe i wędrowne, które stają się źródłem zakażenia dla człowieka. Wskaź­nik podatności wynosi 0,85. Przenosicielem dżumy gruczołowej (dymieniczej) jest pchła szczura (Xenopsylla cheopis). Zarazki z wrót zakażenia w nakłutej skórze przenikają do węzłów chłonnych, a także do krwi. U niektórych chorych dochodzi wtórnie do rozwoju dżumy płucnej, w której zakażenie bardzo łatwo przenosi się na ludzi na drodze kropelkowej i może dojść do szybko szerzącej się epi­demii. Okres wylęgania w dżumie gruczołowej wynosi 3 — 6 dni, w płucnej — 2 — 3 dni.

Dżuma gruczołowa zaczyna się nagle dreszczami, gorączką, bólami głowy, odurzeniem i podnieceniem. Na błonach śluzowych i skórze powstają zmiany krwotoczne. Między 2 a 5 dniem tworzą się bolesne obrzmienia węzłów chłonnych (dymienice), w zależności od umiejscowienia wrót zakażenia — pachwinowych, pachowych lub kar­kowych. Zwykle ulegają one zropieniu i przebiciu. W pomyślnym prze­biegu gorączka i inne objawy ustępują powoli, w ciągu 2 tygodni.

Dżuma płucna (wtórna i pierwotna) rozpoczyna się nagle go­rączką, silną dusznością i suchym kaszlem. Wkrótce występuje krwioplucie i sinica, po 2-5 dniach następuje obrzęk płuc i śmierć.

Dżuma posocznicowa (pierwotna lub rozwijająca się w prze­biegu innych postaci dżumy) jest stanem ciężkiego zatrucia. Zgon mo­że nastąpić w ciągu 1 — 2 dni.

Postępowanie w podejrzeniu lub rozpoznaniu dżumy podobne jak w cholerze. Okres kwarantannowy trwa co najmniej 6 dni.

Leczenie przyczynowe polega na stosowaniu dużych dawek określonych antybiotyków, w ciężkich przypadkach w połączeniu z in­nymi antybiotykami. Leczenie objawowei opieka są analogicz­ne jak w innych ciężkich chorobach zakaźnych. Jednorazowe szcze­pienie ochronne może zapewnić odporność na stosunkowo krót­ki czas (do 8 miesięcy lub niewiele dłuższy).

Chorobę wywołuje przecinkowiec cholery, pałeczka często podobna do przecinka, występująca w dwóch biotypach. Jeden z nich (Vibrio cholerne) dominował w dawnych epidemiach i był stale roz­przestrzeniony na Półwyspie Indyjskim. Ostatnio rozpowszechnił się szeroko i jest częściej spotykany przecinkowiec typu El Tor, bardziej oporny na czynniki fizykochemiczne środowiska. Zasięg geograficzny epidemii na świecie nie zmniejsza się. W ostatnich latach wystąpiły epidemie również w krajach europejskich: ZSRR, CSRS, Włoszech, Portugalii, Hiszpanii. W Polsce cholera nie występuje od 1922 r., lecz w każdej chwili może być zawleczona, zwłaszcza drogą lotniczą (jeden przypadek zanotowano w 1981 r. w Warszawie). Źródłem zakażenia jest człowiek chory lub nosiciel w okresie pochorobowym. Nosiciel­stwo spotyka się również u osób zdrowych, które mają styczność z oso­bami chorymi. Zakażenie jest przenoszone przez pokarm, wodę, a tak­że za pośrednictwem przedmiotów używanych przez chorych. Podat­ność na chorobę jest wysoka. W powstaniu choroby główną rolę od­grywa enterotoksyna przecinkowca, działająca zaburzająco na trans­port wody i elektrolitów poprzez ścianę jelita cienkiego. Okres wylę­gania wynosi od kilku godzin do 5 dni.

Objawy. Choroba ma nagły początek i gwałtowny przebieg bezgorączkowy, z szybko narastającą biegunką, bez bólów brzucha. Stolce szybko tracą charakter kałowy i przybierają wygląd wodnisto-ryżowaty, są wydalane bez parcia w dużych ilościach (kilka, kilkanaście lub nawet więcej litrów w ciągu doby). Obok biegunki charakterystyczne są obfite chlustające (jak fontanna) wymioty bez poprzedzających nudności. Silne odwodnienie i utrata elektrolitów powodują suchość błon śluzowych i skóry, kurczowe bóle mięśni i prowadzą do zapaści oraz bezmoczu, co może się skończyć śmiercią. Często choroba ma przebieg łagodniejszy lub nawet zupełnie lekki, przypominający zatru­cie enterotoksyną gronkowcową. Bardzo rzadko przebieg jest piorunu­jący, gdy z powodu porażenia jelit brak jest biegunki (postać sucha); przy bardzo silnym zatruciu organizmu zgon następuje w ciągu kilku godzin. Wywiad epidemiologiczny i zespół objawów pozwalają na pow­zięcie podejrzenia choroby, lecz rozpoznanie ustala się w oparciu o badanie bakteriologiczne stolców i wymiocin.

Postępowanie. Każdy przypadek podejrzenia lub rozpoznania cholery wymaga natychmiastowego zgłoszenia (np. telefonicznie) wo­jewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu lub dyżurnemu lekarzowi wo­jewódzkiemu. Lekarz badający chorego wydaje zakaz opuszczania przez chorego i osoby ze stycznością z nim pomieszczenia oraz wstępu do tego pomieszczenia innym osobom. Następuje od razu przymusowe leczenie szpitalne na oddziale wskazanym przez władze, jak również izolacja osób ze styczności z chorym w tzw. izolatorium w celu obserwacji lekarskiej w ciągu co najmniej 5 dni (ścisła kwarantanna). Przepisy międzynarodowe przewidują zgłoszenia telegraficzne przez władze państwowe do Światowej Organizacji Zdrowia.

Leczenie. W pierwszym okresie najważniejsze jest uzupełnianie strat płynów ustrojowych i elektrolitów. Stosuje się „kroplówki” roz­tworów wodnych zawierających elektrolity (chlorek sodu, potasu, kwaśny węglan sodu). Po wyprowadzeniu chorego ze wstrząsu – le­czenie antybiotykami.

Leczenie dietetyczne jest zbliżone do żywienia chorych z czerwonką lub z zatruciem pokarmowym. Istnieje możliwość uodpor­nienia szczepionką z zabitym zarazkiem, lecz odporność jest krótko­trwała (do 6 miesięcy).

Pełzakowica lub ameboza, czyli czerwonka pełzakowa. Chorobę wywołuje pełzak czerwonki (Entamoeba histolytica), pierwotniak poru­szający się przez wytwarzanie wypustek (nibynóżek). Trofozoit, tj. wegetatywna postać duża (25 — 30 /im), pasożytuje w ścianie jelita gru­bego, gdzie powoduje powstawanie głębokich owrzodzęń. Czasami pełzaki mogą wraz z prądem krwi układu wrotnego przedo­stać się do wątroby i spowodować rozwój drobnych ropni lub poje­dynczego większego ropnia. Rzad­ko lokalizują się w płucach, wyjąt­kowo (w przypadkach zaniedba­nych) w skórze lub mózgu. Mała postać trofozoita (ok. 15 /im) bytu­je w świetle jelita grubego i jest nieszkodliwa, ma stanowić formę przejściową do cysty (forma przetrwalnikowa), która jest postacią inwazyjną po wydaleniu Z kałem. Okres wylęgania wynosi od kilku dni do kilku miesięcy. Cho­roba jest szeroko rozpowszechniona w wielu krajach o ciepłym klima­cie. Zawleczona do Polski przebiega najczęściej bezobjawowo.

Objawy. W inwazji objawowej choroba najczęściej przebiega w postaci jelitowej i manifestuje się bólami brzucha, niekiedy sil­nymi o charakterze kolki, nasilającymi się po spożyciu jarzyn, owo­ców i potraw smażonych lub po wysiłku. Jednocześnie lub nieco póź­niej występują męczące parcia i biegunka ze stolcami śluzowo-krwistymi. Ta faza czerwonkowa mija. Po okresie złagodzenia (remisji) dalszy przebieg jest przewlekły, z zaostrzeniami i remisjami, z okre­sowymi bólami brzucha i biegunką, zwykle bez krwi w stolcu, oraz okresowymi zaparciami. W postaci wątrobowej dominują sil­ne bóle w prawym podżebrzu, gorączka, dreszcze, wymioty, utrata apetytu, wychudzenie. Pomocne w rozpoznaniu są badania parazyto­logiczne.

Leczenie. W inwazji bezobjawowej leczenie ogranicza się do po­dawania tzw. leków kontaktowych. W postaciach objawowych stosuje się leki we wstrzyknięciach lub doustnie, podaje witaminy z grupy B i witaminę C oraz stosuje dietę bez jarzyn, owoców, potraw smażonych i ciężko strawnych. W ropniu wątroby może być konieczne leczenie operacyjne.

Zapobieganie to przede wszystkim przestrzeganie zasad higie­ny osobistej oraz dokładne mycie warzyw. W Polsce chorzy podlegają rejestracji i przymusowemu leczeniu w opiece zdrowotnej otwartej. Istnieje również obowiązek poddawania badaniu parazytologicznemu osób delegowanych do krajów, w których istnieje możliwość zarażenia się, zarówno przed wyjazdem z kraju, jak i po powrocie.

Postępowanie i leczenie. Osoby podejrzane o malarię (sta­ny gorączkowe u ludzi przebywających poprzednio w krajach z mala­rią endemiczną) poddawane są badaniom krwi na obecność postaci rozwojowych pasożyta w krwinkach czerwonych, często także gameto- cytów (krew pobiera się w czasie gorączki, najlepiej podczas dreszczy). Chorzy są leczeni szpitalnie, a choroba musi być zgłoszona w sanepi­dzie. W leczeniu stosuje się doustnie chlorochinę (arechinę) lub amodiachinę. W zespole mózgowym niezbędne jest najpierw możli­wie wczesne podanie dożylnie chininy lub chlorochiny.

Po zakończonym leczeniu zimnicy wywołanej przez P. vivax lub P. ovale podawana jest dodatkowo primachina w celu zapobieżenia na­wrotom. Osoby czasowo przebywające w okolicach z endemiczną ma­larią powinny zapobiegawczo przyjmować chlorochinę (arechinę) po 300 mg tygodniowo przez cały okres narażenia i jeszcze w ciągu 6 — 8 tygodni po opuszczeniu tych okolic. Te małe dawki nie chronią przed inwazją, lecz zapobiegają zachorowaniu. Na niektórych obszarach (głównie w południowo-wschodniej Azji) może być zlecony inny lek przeciwmalaryczny ze względu na występowanie szczepów chlorochino-opornych.

Włośnica lub trychinoza. Chorobę wywołuje włosień kręty (Trichinella spiralis); dojrzały samiec osiąga długość 1,5 mm, a samica — 3-4 mm. Otorbione larwy pasożyta, spożyte wraz z surowym lub półsurowym mięsem, pod działaniem soków trawiennych tracą łącznotkankową otoczkę, przekształcają się w dwunastnicy i górnym odcinku jelita cienkiego w postacie dojrzałe. Po kopulacji samice wni­kają w błonę śluzową i rodzą wielkie ilości żywych, nitkowatych larw o grubości 5-6 (im, które poprzez układ chłonny dostają się do krwiobiegu. Po fazie jelitowej następuje zatem faza uogólnionej inwazji. W jej końcowym etapie duża część pozostałych przy życiu pasożytów osiedla się w mięśniach, narządach wewnętrznych i w oś­rodkowym układzie nerwowym. Tutaj larwy zwijają się, tworzy się wokół nich torebka, w której mogą pozostać żywe (choć nie aktywne) przez szereg lat. Część z nich ginie i ulega zwapnieniu. Człowiek zaka­ża się zjadając surowe lub półsurowe mięso świń i dzików, pochodzące najczęściej z niekontrolowanego uboju. Także wędliny wędzone w zbyt niskiej temperaturze mogą być niebezpieczne (np. metka i kiełba­sa polska). Zachorowania są zwykle rodzinne, o przebiegu ciężkim na skutek masywnej inwazji. Zdarzają się również epidemie (głównie w miastach), szerzące się przez przetwory mięsne zawierające na ogół mało włośni, a przebieg choroby jest przeważnie lekki lub poronny. W Polsce rejestruje się rocznie zwykle od 100 do 300 zachorowań, czasem więcej. Okres wylęgania wynosi od kilku do 25 i więcej dni, średnio ok. 9-10 dni.

Objawy i przebieg. W okresie inwazji jelitowej brak jest wy­raźnych objawów lub są one krótkotrwałe i niecharakterystyczne. Wy­stępują mdłości, wymioty, wolne stolce, bóle brzucha. Wraz z inwazją uogólnioną pojawia się gorączka, czasem z dreszczami, obrzęki powiek i tkanki oczodołowej (tzw. żabie oczy), często obrzęki twarzy, prze­krwienie i wybroczyny spojówkowe, nasilające się szybko bóle różnych grup mięśni, dotkliwe zwłaszcza przy ruchach i ucisku. Na skórze mo­gą być widoczne wykwity wysypkowe różnego typu. Do typowych zmian (cennych dla celów rozpoznawczych) należą: znaczny wzrost ogólnej liczby leukocytów (leukocytoza) i znamiennie wysoki odsetek w obrazie krwi liczby granulocytów kwasochłonnych (eozynofilia — do kilkudziesięciu procent). W ciężkich przypadkach występują obja­wy ze strony układów: oddechowego, krążenia i ośrodkowego układu nerwowego, które mogą być przyczyną zgonów.

Leczenie. W fazie jelitowej mogą mieć znaczenie środki przeczy­szczające i przeciwrobaczycowe. W okresie uogólnionej inwazji stosuje się leczenie objawowe, zwłaszcza środki przeciwbólowe, a w razie cięż­kiego przebiegu kortykosteroidy ze względu na działanie przeciwza­palne i przeciwalergiczne. Właściwa opieka i dieta bogatoenergetyczna, uwzględniająca podawanie płynów i białek oraz witamin, mają podstawowe znaczenie.

Zapobieganie polega na przeprowadzaniu obowiązkowego w Polsce poubojowego badania mięsa świń i dzików.

Chorobę wywołuje włosogłówka (Trichuris trichiura), pasożyt o długości 3-5 cm, w swej dłuższej, przedniej części włosowato cienki (stąd nazwa), w tylnej zaś kilkakrotnie grubszy. Wy­dalane z kałem jaja o beczułkowatym kształcie zawierają larwy, któ­rych rozwój do postaci inwazyjnej odbywa się w glebie (jak u glisty ludzkiej). Człowiek zaraża się podobnie jak w glistnicy. Dojrzałe paso­żyty umiejscawiają się w dolnej części jelita cienkiego, w jelicie śle­pym, a w intensywniejszej inwazji także w jelicie grubym. W Polsce jest to po owsicy najczęstsza inwazja robaczycowa. Na wsi jest parok­rotnie częstsza niż w mieście, najczęstsza u dzieci w wieku 7-14 lat (w ponad 10%). Z reguły występują małe, bezobjawowe inwazje i przy­padkowe stwierdzenie nielicznych jaj w kale przy badaniu mikrosko­powym nie stanowi wskazań do leczenia. Raczej wyjątkowo zdarzają się w Polsce intensywne inwazje, mogące powodować niecharakterystyczne objawy i wydalanie większej ilości jaj. Zachodzi wtedy potrze­ba leczenia, które w tej inwazji jest mniej skuteczne niż w innych robaczycach. Jednak nawet częściowe zmniejszenie intensywności in­wazji może spowodować ustąpienie objawów.

Leczenie farmakologiczne. Po 2 tygodniach przeprowadza się kontrolne badanie kału.

Zapobieganie jak w glistnicy.

Wyjątkowo mogą zdarzać się powikłania ty­pu chirurgicznego na skutek zatkania pasożytami dróg żółciowych, trzustkowych lub nawet jelit (niedrożność jelit). Częstsze są przypadki niewielkiej inwazji bezobjawowej, w której można przypadkowo stwierdzić robaki w stolcu lub wymiocinach.

Rozpoznanie polega na wykonaniu badania kału na obecność jaj pasożytów.

Leczenie jest farmakologiczne.

Zapobieganie wynika ze sposobów przenoszenia zakażenia i na szerzeniu oświaty sanitarnej.

Owsica jest szeroko rozpowszechnioną, najczęściej występującą robaczycą, zwłaszcza wśród dzieci. Wywołuje ją owsik (Oxyuris vernicularis), niewielki nicień (5 — 10 mm) przypominający nitkę bawełny. Owsiki bytują w końcowym odcinku jelita cienkiego, w kątnicy, w wyrostku robaczkowym i jelicie grubym.

Wśród objawów  szczególnie dokuczliwy jest świąd w okolicy odbytu, co powoduje drapanie w czasie snu i prze­noszenie inwazyjnych jaj do ust (samozarażenie), a tym samym i przewlekanie się choroby. Przy intensywnej inwazji może dojść do zapalenia sromu i pochwy oraz moczenia nocnego. Człowiek jest je­dynym żywicielem pasożyta. Zakażenie łatwo szerzy się w środowi­sku za pośrednictwem zanieczyszczonej jajami bielizny, odzieży, po­karmów i przedmiotów.

Rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu robaków w kale lub w okolicy odbytu, gdzie samice składają jaja u śpiących dzieci. Naj­częściej rozpoznanie ustala się na podstawie badania kału na obec­ność jaj.

Leczenie powinno być przeprowadzone nie tylko indywidualnie, ale i środowiskowo. Dotyczy to członków rodziny, dzieci i personelu w zakładach dziecięcych, przedszkolach, szkołach itp., u których stwier­dzono inwazję owsików. Podaje się określone leki. Kurację zwykle po­wtarza się po 2 tygodniach. Zabiegi sanitarno-porządkowe oraz prze­strzeganie skrupulatne zasad higieny osobistej niszczą jaja, a także zapobiegają ich rozprzestrzenianiu się.

Robaki, pasożyty wielokomórkowe, różnią się od innych chorobo­twórczych czynników biologicznych wieloma cechami, a choroby przez nie wywoływane nazywane są pasożytniczymi lub inwa­zyjnymi. Robaki pasożytnicze należą do dwóch grup: robaków płaskich, zwanych płazińcami, oraz robaków obłych, zwanych obleńcami. W zależności od form rozwojowych pasożyta, wyróżnia się żywiciela ostatecznego, w którym bytuje pasożyt dojrza­ły, oraz żywiciela pośredniego, w którym rozwijają się postacie larwal­ne. Szkodliwość pasożytnictwa zależy od:

1. liczby pasożytów (przebieg małej inwazji może być bezobjawowy),
2. gatunku robaka,
3. osobni­czych właściwości i wieku człowieka (dzieci są bardziej wrażliwe na niektóre inwazje),
4. uszkodzeń mechanicznych, zatruwania organiz­mu produktami przemiany materii, wywołania reakcji alergicznych oraz zubożenia organizmu żywiciela w istotne dla życia substancje, co powoduje niekiedy ich niedobory.

Z wyjątkiem włośnicy, właściwie wszystkie inne robaczyce dają po­dobny zespół objawów chorobowych. Występują:

1. objawy ze strony przewodu pokarmowego: zmiana łaknienia (brak apetytu lub nadmierny głód), apetyt spaczony (nadmierny na po­trawy kwaśne lub słodkie), nudności, wymioty, bóle brzucha, biegun­ka lub zaparcie stolca;
2. objawy ogólne: osłabienie, nieprzybieranie na wadze, czasem chudnięcie, bladość, sińce pod oczami;
3. objawy typu nerwicowego: nadmierna pobudliwość lub apatia, zgrzytanie zębami, zawroty głowy, nierzadko pobolewanie głowy, u dzieci czasem drgawki;
4. objawy uczuleniowe: zmiany skórne i swędzące wysypki, obrzęki alergiczne;
5. zwiększona liczba leukocytów kwasochłonnych.