• Lecznictwo ambulatoryjne

Lecznictwo ambulatoryjne tworzy w Polsce sieć poradni zdro­wia psychicznego. Lekarze udzielają tu porad, prowadzą lecze­nie, w razie potrzeby kierują chorych do szpitali, interweniują w ich sprawach bytowych i innych. Przy niektórych poradniach zdrowia psychicznego działają oddziały dzienne o różnym profilu, kluby, grupy psychoterapeutyczne.

• Lecznictwo szpitalne

Lecznictwo szpitalne to oddziały psychiatryczne w szpita­lach ogólnych i szpitale psychiatryczne. Psychiatryczne le­czenie szpitalne bywa konieczne w wypadku nasilonych zaburzeń, któ­rych leczenie w poradni byłoby nieskuteczne albo niebezpieczne ze względu na zagrożenie, jakie bezkrytyczni chorzy mogliby stanowić dla siebie lub otoczenia. Do szpitala mogą być przyjęci chorzy skiero­wani przez lekarzy (na własną prośbę lub życzenie rodziny) albo na mocy orzeczenia sądu lub decyzji prokuratora wspartych opinią bieg­łych. W wyjątkowych przypadkach, gdy zwłoka grozi znacznym po­gorszeniem się stanu zdrowia chorego lub szczególnym niebezpie­czeństwem dla niego albo otoczenia, skierowanie może wystawić le­karz izby przyjęć. Skierowanie lekarskie musi zawierać wyraźne stwierdzenie konieczności leczenia lub obserwacji w szpitalu psy­chiatrycznym.

Oddziały psychiatryczne w Polsce obsługują określone rejony kra­ju. W celu zapewnienia ciągłości opieki współpracują z odpowiedni­mi poradniami rejonowymi (tzw. subrejonizacja). Dla znacznej większości chorych pobyt w szpitalu jest epizodem w ich życiu, cza­sem powtarzającym się okresowo. Częste dawniej przewlekanie się le­czenia szpitalnego wynikało głównie z braku skutecznych metod lecze­nia, a także z tzw. hospitalizmu, tj. „choroby szpitalnej”, czyli przesadnego przystosowania się chorych do życia w szpitalu z utratą zdolności do życia poza nim. Współczesne szpitale starają się minimalizować to zjawisko przez stosowanie kompleksowej terapii far­makologicznej i społecznej coraz częściej wspomaganych psycho­terapią.

Pośrednie formy lecznictwa mają na celu ograniczenie po­trzeby leczenia szpitalnego, czyli hospitalizacji, do niezbędnego mini­mum. Do form tych należą zwłaszcza: hospitalizacja częściowa (dzienna, nocna), tzw. hospitalizacja domowa (intensyw­ne leczenie w domu chorego), różne eksperymentalne formy leczenia szpitalnego oraz środowiska zastępcze.

Terapia społeczna polega na korzystaniu w celach leczniczych z róż­nych oddziaływań społecznych.

Interwencje społeczne to działania zmierzające do wywarcia bez­pośredniego wpływu na układy społeczne otaczające chorego. Może tu chodzić np. o naprawienie krzywd, wyjaśnienie nieporozumień, uzy­skanie świadczeń lub skłonienie osób albo instytucji do współpracy w leczeniu.

Treningi społeczne zmierzają do zapobieżenia skutkom bezczyn­ności i do zwrócenia uwagi chorych na konieczności życiowe dnia co­dziennego. Organizuje się w tym celu:

1. proste zajęcia wykonywane i planowane swobodnie (terapia zajęciowa) lub odpłatnie i obo­wiązkowo (terapia pracą),
2. ćwiczenia prostych zachowań (np. mówienia, higieny, ubierania się)
3. złożonych działań (np. udział w wieczorkach, wycieczkach).

• Terapia rodzinna

Są to oddziaływania mające doprowadzić do zmian w tym podstawowym mikroukładzie społecznym i usunięcia tkwiących w nim nieprawidłowości inicjujących lub podtrzymujących zaburzenia u pacjenta.

• Społeczności lecznicze

Są to takie układy społeczne w instytu­cjach psychiatrycznych, które maksymalizując terapeutyczny wpływ środowiska instytucjonalnego, minimalizują jego oddziaływania niekorzystne. Zwykle chodzi tu o: poszanowanie godności i indywidual­ności chorych, szczerość i bezpośredniość kontaktów między chorymi i personelem, aktywne uczestnictwo chorych w życiu instytucji wraz z udziałem w decyzjach administracyjnych, a nawet terapeutycznych, podtrzymanie kontaktu ze światem pozainstytucjonalnym, swobodę w korzystaniu z urządzeń szpitalnych, rezygnację z tradycyjnego w me­dycynie podporządkowania chorych lekarzowi na rzecz stosunków partnerskich, zasady demokracji w działaniu instytucji. Istnienie spo­łeczności leczniczych przejawia się m.in.: działaniem samorządu cho­rych, otwartymi drzwiami oddziałów, niemedycznymi akcentami wys­troju wnętrz i zachowania się personelu. Istota społeczności tkwi jed­nak w postawach jej uczestników i klimacie międzyludzkim, jaki po­trafią stworzyć i narzucić instytucji.

Środowiska zastępcze są tworzone wówczas, gdy nie można liczyć na zmianę nieprawidłowych stosunków w środowisku chorego. Mogą one uzupełniać jego naturalne układy (np. kluby i organizacje byłych pacjentów) albo zastępować je całkowicie. Wielowiekowe tradycje ma tu opieka rodzinna — życie i praca chorych w zastępczych rodzinach, najczęściej wiejskich. Za granicą popularne są hostele — domy lub mieszkania, w których chorzy przygotowują się, przy pomocy terapeutów, do samodzielnego bytowania.

Psychoterapia jest metodą leczenia wykorzystującą oddziaływanie psychologiczne.

Istotą psychoterapii jest nasycony emocjonalnie i wzbudzający nadzieję kontakt między leczącym (terapeutą) a pacjentem, w czasie którego terapeuta dobierając umiejętnie słowa i działa­nia stara się pomóc choremu w jego cierpieniu. Istnieją cztery podstwowe źródła inspiracji: teoria psychoanalityczna, behawiorystyczna, interpersonalna i tzw. „zdrowy rozsądek”, dające początek wielu róż­norodnym podejściom psychoterapeutycznym stosowanym w praktyce. Każda z nich w specyficzny sposób wzbudza nadzieje chorego, wyjaś­nia jego trudności, wskazuje drogę ich przezwyciężania i mobilizuje do podjęcia koniecznego wysiłku. Podejścia różnią się obieranym ce­lem i proponowanymi zasadami postępowania.

Cele psychoterapii mogą być mniej lub bardziej ambitne.

1. Nawiązanie umiejętnego, pogłębionego kontaktu z chorym, tzw. kontakt psychoterapeutyczny, to najprostsza forma oddzia­ływania. Może być pomocny terapeucie w leczeniu chorego. Chodzi tu raczej o życzliwą, rzeczową i rozumiejącą postawę niż o umiejętności specjalistyczne. Ta forma oddziaływania może znaleźć zastosowanie w medycynie ogólnej. W psychiatrii wykorzystuje się ją tam, gdzie am­bitniejsza psychoterapia jest zbędna lub niemożliwa.
2. Podtrzymywanie zdrowych składników osobowości i wspieranie chorego w jego wysiłkach przystosowawczych, czyli psychotera­pia podtrzymująca, to postępowanie potrzebne w wielu głęb­szych zaburzeniach, gdy działanie leków wymaga uzupełnienia oddzia­ływaniem ułatwiającym choremu przetrwanie zaburzeń i zapobiegają­cym ich utrwaleniu się. Stosuje się różne formy aktywności w celu lepszego samopoznania się, zdobycia nowych doświadczeń, opanowa­nia umiejętności lub wypracowania postaw: dyskusje, ruch, insceniza­cje, zabawy, pracę, muzykę, twórczość plastyczną i inne.
3. Zmiana istotnych cech osobowości warunkujących powstawanie zaburzeń, czyli psychoterapia rekonstruująca, to wyspe­cjalizowana forma psychoterapii zmierzająca do gruntownego posze­rzenia wiedzy chorego o sobie, skłonienia go do rewizji i zmiany spra­wiających trudności postaw, nawyków i systemu wartości oraz do utrwalenia tych zmian. Stosowana jest głównie w leczeniu zaburzeń nerwicowych.

Zasady stosowania psychoterapii są bardzo różnorodne.

1. Psychoterapia indywidualna polega na pracy jednego psychoterapeuty z jednym pacjentem. Pogłębia to silnie wzajemny ich związek oraz wzmacnia wynikające stąd argumenty i doświadczenia. W psychoterapii grupowej uczestniczy kilku pacjentów oraz jeden lub kilku terapeutów. Udostępnia to psychoterapię większej licz­bie chorych, powiększa możliwości wymiany doświadczeń oraz umożli­wia korzystanie z wpływu zjawisk związanych z tworzeniem się i od­działywaniem więzi grupowej.
2. Czas trwania psychoterapii wynosi tygodnie, miesiące lub nawet lata. Czas efektywnego kontaktu waha się od kilku do kikuset godzin.
3. Terapeuci różnią się między sobą stopniem przejawianej wo­bec chorych aktywności, tolerancji, bezpośredniości, a także bardziej emocjonalnym lub intelektualnym stylem pracy. Różnią się też — od­powiednio do uznawanej koncepcji teoretycznej — językiem, sposo­bem bycia.
4. W związku z tym oczekują oni od swoich pacjentów różnego stop­nia: aktywności lub bierności, szczerości albo maskowania uczuć, spontaniczności lub dyscypliny, samodzielności albo podporządkowa­nia, nastawienia twórczego lub treningowego.
5. Tematem spotkań mogą być: doświadczenia z przeszłości, aktualne trudności albo plany na przyszłość. Mogą być omawiane sprawy życia codziennego (dom, rodzina, praca), problemy związane z chorobą, a czasem źródła i mechanizmy przeżywanych objawów. Przed­miotem zainteresowania mogą też stać się marzenia senne, świat fan­tazji chorego. Praca nad tymi tematami może być prowadzona przy użyciu słów albo bez ich udziału, za pośrednictwem ruchu, ekspresji uczuć, kontaktu. Problemy mogą być poruszane wprost lub w formie symbolicznej – poprzez inscenizacje dramatyczne i pantomimiczne, korzystanie z symboliki muzycznej, plastycznej. Tematy pojawiają się spontanicznie albo wskutek oddziaływania proponowanych zadań: ry­sowania, odgrywania ról, wysiłku fizycznego, wyobrażeń na jawie, swobodnego kojarzenia, relaksacji mięśniowej, analizy snów, uczenia się itp.
6. Niezależnie od różności tematyki, środki oddziaływania są podobne. Stanowią je: perswazja, doświadczenia emocjonalne i trening umiejętności. Perswazja może różnić się stopniem racjo­nalności argumentów, bezpośredniości podawanych sugestii i siłą wy­wieranego przy tym nacisku. Doświadczenia emocjonalne bywają dawkowane z umiarem lub gwałtownie, czasem na zasadzie wstrząsu. Trening umiejętności dotyczyć może umiejętności pozytywnych, umiejętności unikania sytuacji trudnych lub oswajania się z sytuacjami nieuniknionymi.

Metody biologiczne oddziałują bezpośrednio na czynność układu nerwowego. Psychofarmakoterapia, czyli leczenie za pomocą leków psychotropowych, ma największą wartość i najszersze zasto­sowanie. Rzadziej stosuje się tzw. elektrowstrząsy i metody chirur­giczne.

Leki psychotropowe to kilka grup leków działających wybiórczo na układ nerwowy i wpływających na stan psychiczny chorego. Le­ki neuroleptyczne są grupą silnie działających leków stosowa­nych głównie w leczeniu psychoz. Przeciwdziałają one urojeniom i omamom, stabilizują aktywność i nastrój oraz poprawiają krytycyzm chorych i kontakt z nimi. Leki przeciwdepresyjne stanowią grupę leków stosowanych w depresjach. Podnoszą one obniżony na­strój, a także hamują lub podnoszą zaburzoną aktywność chorych. Leki anksjolityczne to leki o silnym działaniu przeciwlękowym, a także — w różnym stopniu — nasennym, łagodzącym zaburze­nia wegetatywne i rozluźniającym napięcia mięśniowe. Stosowane są głównie w różnych zaburzeniach, w których dominują pośrednie lub też bezpośrednie przejawy lęku. Ze względu na często wytwarzające się uzależnienie powinny być stosowane krótko i tylko w uzasadnio­nych przypadkach. Nie mogą zastąpić umiejętności współżycia z ludź­mi, ani usunąć życiowych trudności. Spośród innych leków szczególną wartość mają sole litu stosowane w leczeniu niektórych zespołów maniakalnych i w zapobieganiu częstym nawrotom zaburzeń afektywnych. Ich stosowanie wymaga okresowej kontroli poziomu litu we krwi.

Wszystkie leki psychotropowe są lekami bezpiecznymi, jeśli stoso­wane są z właściwych wskazań i we właściwych dawkach. Ich działa­nie (wyjątek: leki anksjolityczne) wymaga pewnego czasu, nie należy ich ani pochopnie stosować, ani pochopnie odstawiać. Poważnym niebezpieczeństwem grozi łączenie ich zażywania z piciem alkoholu. Wydłużenie czasu reakcji nakazuje w czasie leczenia os­trożność w prowadzeniu pojazdów lub zaniechanie go. Stosowanie u kobiet w ciąży wymaga zbilansowania korzyści i ryzyka dla płodu.

Elektrowstrząsy polegają na wywołaniu krótkiej utraty przyto­mności z napadem drgawkowym za pomocą przepływu przez mózg prą­du o ściśle określonych i kontrolowanych parametrach. Seria kilku takich wstrząsów sprowadza poprawę w niektórych zaburzeniach. No­woczesne metody anestezjologiczne bardzo poprawiły bezpieczeństwo tych zabiegów. Mimo to wskazania do tego rodzaju leczenia są ustala­ne dość rzadko.

Metody chirurgiczne, tzw. psychochirurgia, popularne w latach czterdziestych, polegały na rozległym przecięciu niektórych połączeń w mózgu. Okazały się mało skuteczne, a silnie okaleczające chorych. Współcześnie, w wyjątkowych wypadkach, przy bardzo wąskich wska­zaniach stosuje się inne, bardzo precyzyjne, celowane zabiegi chi­rurgiczne.

Za początek starości przyjęto na ogół uważać 60 r. życia, choć w istocie jest on bardzo zindywidualizowany. Wiek ten cechuje się zmniejszaniem sprawności i samodzielności organizmu, ograniczaniem zakresu wymagań społecznych i coraz bliższą perspektywą zakończe­nia życia, skłaniającą do nie zawsze łatwego bilansowania osiągnięć i strat życiowych. Na występujące w tym wieku zaburzenia mają wpływ:

1. spadek biologicznych możliwości organiz­mu, wyrażający się zmniejszaniem wydolności różnych narządów i układów, a także nasilającymi się lub przewlekającymi chorobami;
2. zachowawcze tendencje osobowości, przejawiające się niechęcią do zmian, usztywnieniem przekonań, zainteresowań i reak­cji uczuciowych;
3. częste poczucie psychologicznej i spo­łecznej drugoplanowości, a także poczucie niepewności losu związane z zagrażającym niedostatkiem, chorobami, śmiercią;
4.  osa­motnienie wynikające z usamodzielnienia się dzieci i stopniowego odchodzenia rówieśników. Czynniki te występują w różnym stopniu, nadając starości w każdym przypadku indywidualny charakter.

• Zaburzenia psychiczne

Zaburzenia psychiczne specyficzne dla starości to głównie star­cze zmiany osobowości cechujące się zubożeniem i chwiej nością uczuciowości, zainteresowań i aktywności, sztywnością postaw oraz wyostrzeniem pewnych równoważonych dotąd cech (np. nieufnoś­ci, bierności, agresywności, nadmiaru lub niedostatku krytycyzmu). U 3% starców rozwija się starczy zespół otępienny postępujący z różną szybkością, czasem do zupełnej niesamodzielności. Istnieją sta­ny otępienne o niejasnej przyczynie, zbliżone do starczych, lecz rozwi­jające się wcześniej (40 — 60 r. życia) — są to tzw. otępienia przedstarcze.

• Psychozy starcze

Psychozy starcze mogą towarzyszyć otępieniu lub występować sa­modzielnie. Cechuje je wielopostaciowość zaburzeń. Obok zaburzeń przytomności (majaczenie, splątanie) częste są objawy wytwórcze (omamy, urojenia prześladowcze — okradanie, trucie), zaburzenia na­stroju (depresyjne, maniakalne), pamięci (niepamięć, konfabulacje). Często udaje się stwierdzić czynniki reaktywne inicjujące łub modyfi­kujące przebieg zaburzeń.

• Inne zaburzenia psychiczne

Inne zaburzenia psychiczne wieku starczego nie mają cech specy­ficznych, choć specyficzne mogą być związane ze starością ich przy­czyny, zarówno somatogenne (np. stwardnienie tętnic, udary mózgu), jak i psychogenne (np. pogarszanie się sytuacji materialnej, utrata bliskich, długotrwałe osamotnienie).

•  Zaburzenia psychosomatyczne

Zaburzenia psychosomatyczne występują u dzieci dość często. Ich obraz jest podobny do zaburzeń tego rodzaju u dorosłych.

• Zaburzenia zachowania

Są one przejawem zakłócenia rozwoju do­piero co kształtującej się osobowości dziecka. Są to głównie względnie trwałe wzorce postępowania, będące w konflikcie z oczekiwaniami i normami otoczenia: łatwe wycofywanie się, bierność, lękliwość, wagarowanie, ucieczki, agresywność, przedwczesne lub nieprawidłowe zain­teresowania seksualne, drobne przestępstwa. Główną ich przyczyną jest niewłaściwy klimat uczuciowy wychowującego środowiska, uniemożliwiający zaspokojenie ważnych potrzeb i wykształcenie ko­niecznych norm i wzorów postępowania. Występowaniu tych zaburzeń sprzyjają różne – nie zawsze wykrywalne — uszkodzenia mózgu.

Leczenie wymaga długotrwałych oddziaływań psychoterapeu­tycznych i społecznych, uwzględniających wpływ na otoczenie, w któ­rym dziecko żyje.

Uzależnienia pojawiają się coraz częściej w wieku dorastania, a niekiedy i wcześniej. Sięganie po środki uzależniające jest często wy­nikiem zbędnej ciekawości, nieznajomości zagrożenia, mody. Sprzyja mu brak oparcia emocjonalnego w rodzinie oraz trwalszych zaintere­sowań. Środki są często przypadkowe, lecz nawet one mogą wykształ­cić wzór ułatwiający sięgnięcie po środki bardziej niebezpieczne.

Leczenie jest trudne i długotrwałe.

Leczenie. Po odtruciu chorego zasadniczą metodą postępowania jest psychoterapia (podtrzymująca, rekonstruująca) wraz z róż­nymi metodami terapii społecznej. Niekiedy psychoterapię wspomagają leki ułatwiające utrzymanie abstynencji lub leki przeciwdziałające psychicznym i somatycznym powikłaniom uzależnienia. Le­czenie prowadzone jest w poradniach odwykowych albo w oddziałach i zakładach odwykowych. Istnieją też dzienne i nocne oddziały odwy­kowe. Działają kluby „abstynentów” i „anonimowych alkoholików” (AA) organizujące rodzaj koleżeńskiej pomocy dla zagrożonych powro­tem do nałogu. Poważną trudność w leczeniu stanowi bezkrytyczna postawa wielu chorych i ich niechęć do podjęcia leczenia. W myśl po­stanowień ustawy „O wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu al­koholizmowi” osoby, które „w związku z nadużywaniem al­koholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację nieletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porzą­dek publiczny”, mogą zostać zobowiązane przez sąd — na wniosek ko­misji do spraw przeciwdziałania alkoholizmowi lub prokuratora — do leczenia w poradni lub zakładzie odwykowym. Na okres leczenia sąd może wyznaczyć kuratora.

Jest to grupa zaburzeń polegających na chorobliwym uzależnieniu się od różnych substancji, przejawiających się w ich nadużywaniu, co prowadzi do wielu szkodliwych następstw.

Objawy i przebieg. Uzależnienie to stan psychicznej albo psy­chicznej i fizycznej zależności od jakiegoś środka chemicznego (naj­częściej leku). Zależność psychiczna przejawia się w przemoż­nej potrzebie doznawania skutków działania wybranej substancji (np. uspokojenia, poprawy samopoczucia), z czym na ogół wiąże się dążenie do zwiększania jej dawki i zdobywania, mimo rosnących kosztów ma­terialnych i moralnych. Zależność fizyczna jest następstwem wbudowania uzależniającej substancji w cykl przemian ustrojowych, wskutek czego po jej nagłym odstawieniu występują dotkliwe objawy jej braku (objawy abstynencyjne) zmuszające do dalszego jej przyjmowania, ponieważ tylko ona je znosi. Objawy te to różne, bar­dzo przykre, a czasem groźne dla życia dolegliwości fizyczne i psy­chiczne.

Można wyróżnić trzy podstawowe grupy substancji uzależniających: środki uspokajające, które uwalniają od lęku, bezsenności lub bólu, środki pobudzające, które dostarczają wrażeń przyje­mnych lub ekscytujących, oraz środki psychozotwórcze, któ­re wywołują niezwykłe i szokujące przeżycia, zbliżone do przeżyć wy­stępujących w psychozach.

Różne uzależnienia wykazują, obok pewnych podobieństw, wiele-róż­nic związanych z właściwościami uzależniającej substancji, które ok­reślają szybkość i typ powstającej zależności, rodzaj następstw i szan­se wyleczenia. W Polsce większe znaczenie i zasięg mają:

1. uzależ­nienie od pochodnych opium — szybko postępująca zależ­ność fizyczna, głęboka degradacja życiowa, poważne następstwa cie­lesne skracające życie;
2.  uzależnienie od leków nasen­nych — postępująca zależność fizyczna, zagrażające życiu objawy abstynencyjne, groźne skutki przedawkowania, wyniszczenia, znaczne nieprzystosowanie życiowe;
3. uzależnienie od leków psy­chotropowych – zależność psychiczna, możliwość przedawkowa­nia, groźba sięgania po leki bardziej niebezpieczne, istotne powikłania somatyczne i psychiczne;
4. uzależnienie od nienarkotycznych leków przeciwbólowych — zależność psychiczna, prze­wlekłe skutki somatyczne;
5. uzależnienie od wziewnych rozpuszczalników aromatycznych — zależność fizyczna i psychiczna, szybkie i trwałe uszkodzenie narządów miąższowych. Mniejsze znaczenie mają uzależnienia od środków pobudzających, psychozotwórczych, pochodnych z liści coca, konopi.

Przyczyny. Rozwój uzależnienia zależy od licznych czynników, a przede wszystkim od:

1. specyficznych własności uzależniającej sub­stancji;
2. fizjologicznych właściwości organizmu, warunkujących szybkość powstawania uzależnienia;
3. cech osobowości sprzyjających działaniu uzależniającej substancji (np. niesamodzielność, bierność, nieśmiałość);
4.  czynników środowiskowych ułatwiających kontakt z takimi substancjami (np. słabość więzi rodzinnych, brak żywych zain­teresowań lub perspektyw życiowych, atrakcyjność środowiska osób uzależnionych, pochopne zastosowanie leku).

Leczenie. Obejmuje ono trzy okresy:

1. okres odtruwania, tj. odstawienia leku lub podstawienia go mniej szkodliwym i zwalczania objawów abstynencyjnych (podstawową rolę pełni tu farmakoterapia w warunkach ścisłego nadzoru);
2. okres reorientacji, prowa­dzący przy użyciu różnych metod psychoterapeutycznych i społecz­nych do zmiany postaw i innych cech osobowości sprzyjających uzależnieniu;
3. okres resocjalizacji, w którym uprzednie oddzia­ływania są kontynuowane w warunkach stopniowego obciążania cho­rego wymaganiami codziennego życia.

Jest to grupa zaburzeń wynikających z nieprawidłowego ukształ­towania osobowości. Ich zasadniczym przejawem są różnorodne trudności w osiągnięciu właściwego przystosowania życiowego.

Objawy i przebieg. Nieprawidłową osobowość (psy­chopatię) charakteryzują niedostatki sfery emocjonalno-motywacyjnej: słabość i nietrwałość dążeń i zainteresowań, słabość i nie- trwałość związków uczuciowych oraz niewykształcenie dostatecznie silnej i trwałej hierarchii wartości. W następstwie, postępowanie życiowe tych osób cechuje tymczasowość, doraźność, nieumiejęt­ność wykorzystania posiadanych doświadczeń i uwzględnienia w planach dających się przewidzieć skutków własnych działań. Wyni­ka stąd istotne nieprzystosowanie życiowe przejawiające się naj­częściej: brakiem rodziny, brakiem odpowiedniego do zdolności wykształcenia i zawodu, nieuporządkowanym życiem seksualnym, łatwym popadaniem w nałogi, częstymi konfliktami z prawem i obyczajami.

Poza opisaną nieprawidłową osobowością, przedmiotem zaintere­sowania psychiatrii są także inne, niezbyt liczne odmiany oso­bowości, których cechy uważa się za przyczyniające się do pow­stania różnych zaburzeń psychicznych (schizofrenicznych, afektywnych, reaktywnych, nerwicowych) lub też do utrzymywania się tych zaburzeń u niektórych chorych. W opisie odmian osobowoś­ci szczególnie zaakcentowane są pewne cechy przeżywania i zacho­wywania się, które nadają ton całemu postępowaniu i linii życiowej tych osób. Zarazem te szczególne cechy wiążą się w zrozumiały spo­sób z objawami innych zaburzeń. Może tu chodzić np. o uderzającą ekscentryczność postępowania (chłód uczuciowy, dziwaczność, uraźliwość, nieufność) albo o słabo kontrolowaną ży­wiołowość reagowania (niestałość, impulsywność, teatral­ność, brak konsekwencji), albo też o zmniejszającą autonomię dzia­łania lękliwość w kontaktach z otoczeniem (wycofywanie się, uzależnianie się, bierność, drobiazgowość). Cechy takie same w so­bie nie stanowią żadnej nieprawidłowości. Nabierają jednak zna­czenia klinicznego tym bardziej, im bardziej jednostronny i nieela­styczny staje się dzięki nim wzorzec postępowania człowieka w dro­dze do osiągania własnych celów i przystosowania się do koniecz­ności związanych z życiem wśród innych ludzi.

Pewne znaczenie mają też takie warianty osobowości, które uzew­nętrzniają się głównie w odmienności zachowań seksual­nych. Mogą one polegać na dążeniu do jej zmiany. Kiedy indziej chodzić może o dążenie do kontaktów seksualnych z osobami tej sa­mej płci. Czasem wreszcie odmienność tych zachowań polega na szczególnie ukształtowanych (dewiacyjnych) upodobaniach dotyczą­cych zaspokajania potrzeb seksualnych, które mogą być niekiedy szokujące przez swą dziwaczność lub wyrażającą się w różny sposób agresywność. Tego typu zaburzenia seksualne mogą towarzyszyć in­nym zaburzeniom psychicznym lub somatycznym. Często jednak stanowią tylko przemijającą lub trwałą cechę osobowości osób skądinąd zdrowych.

Przyczyny. Kształtowanie się osobowości jest długim proce­sem, w którym uczestniczą różne czynniki i okoliczności. Trwa ciąg­le jeszcze nie rozstrzygnięty spór o to, czy ważniejsze znaczenie ma­ją w tym procesie wrodzone właściwości układu nerwowego, czy czynniki działające już po urodzeniu, związane z niekorzystnymi doświadczeniami emocjonalnymi lub społecznymi w różnych póź­niejszych okresach życia. Raz ukształtowane zaburzenia osobowoś­ci pozostają w zasadzie stałą właściwością manifestującego je czło­wieka, choć mogą ulegać także pewnemu rozwojowi. Przystosowa­nie życiowe wielu osób z zaburzeniami osobowości ulega pewnej poprawie w wieku starszym.

Leczenie. Zaburzenia osobowości są mało podatne na leczenie. Ok­resowe zastosowanie leków, psychoterapii czy terapii społecznej może jednak poprawić adaptację dotkniętych nimi osób. Odpowiedniego le­czenia wymagają też pojawiające się epizody zaburzeń reaktywnych.

Są to czynnościowe lub czynnościowe i morfologiczne zmiany w róż­nych narządach i układach organizmu. W powstaniu tych zmian istot­ną rolę pełnią czynniki psychogenne.

Objawy i przebieg. Typowe zaburzenia psychosomatyczne mają pewne cechy wspólne: zależą od trudnych sytuacji emocjonalnych, czę­sto mają okresowy przebieg i występują rodzinnie. Za najbardziej ty­powe zaburzenia psychosomatyczne uważa się: chorobę wrzodową żo­łądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, chorobę wieńcową, samoistne nadciśnienie tętnicze, astmę oskrzelową, pewne postaci otyłości. Ponadto należy tu wiele innych chorób z zakresu róż­nych specjalności lekarskich.

Przyczyny. Są nimi trwające przewlekle sytuacje konfliktowe, na które organizm reaguje m.in. fizjologicznymi mechanizmami adapta­cyjnymi za pośrednictwem takich układów regulacyjnych, jak układ krążenia, nerwowy układ wegetatywny (autonomiczny), układ hormo­nalny. Na przykład strach powoduje podwyższenie ciśnienia krwi, przyspiesza czynność serca, zwęża oskrzela, podwyższa poziom hormo­nów kory nadnerczy itp. Za niewspółmierną do wartości bodźca trwa­łość i natężenie reakcji oraz ich specyficzną lokalizację narządową „odpowiedzialne” są nie tylko cechy indywidualnej reakcji fizjologicz­nej, ale także niesprawne mechanizmy psychiczne organizmu naraża­jące go na przewlekły lub powtarzający się kontakt ze stresem.

Odwrotnością zaburzeń psychosomatycznych są tzw. zaburzenia somatopsychiczne — choroba somatyczna stanowi tu czynnik konfliktowy, a reakcja psychiczna wtórnie wpływa na jej przebieg i wyniki leczenia.

Leczenie. Obok leczenia objawowego powinno być stosowane lecze­nie przyczynowe, mające na celu łagodzenie napięć psychicznych bę­dących podłożem zaburzeń, psychoterapia, a przynajmniej niespecy­ficzne oddziaływanie na stan psychiczny (wypoczynek, fizykoterapia, leki psychotropowe).