W zależności od rodzaju i mechanizmów powstawania zaburzeń w funkcjonowaniu danej osoby, jej możliwości i motywacji do leczenia, a także kwalifikacji zawodowych psychologa i charakteru instytucji, w której jest zatrudniony, psycholog proponuje różne formy oddziały­wań o charakterze terapeutycznym. Celem terapii może być: nawiąza­nie i podtrzymanie kontaktu z osobą poszukującą pomocy, wzmocnie­nie zdrowych mechanizmów jej osobowości i możliwości przystosowa­wczych, uzyskanie przez nią wglądu w mechanizmy zachowania, ogra­niczenie nasilenia i zakresu występowania dysfunkcji.

W zależności od postawionych celów terapia może mieć charakter krótkotrwałych lub systematycznych oddziaływań, planowanych na dłuższy okres. Krótkotrwałe oddziaływania podejmowane są w ramach tzw. interwencji kryzysowych. Są to działania doraź­ne mające spowodować obniżenie napięcia i podwyższenie nastroju osoby zwracającej się o pomoc, nauczenie jej form zachowania dają­cych szansę na rozwiązanie istniejącej sytuacji konfliktowej. W toku jednego bądź kilku spotkań psycholog wraz z osobą poszukującą pora­dy analizuje jej sytuację życiową, różne warianty rozwiązań zgłasza­nych problemów. W celu obniżenia napięcia stosowane są techniki relaksacyjne. Są to ćwiczenia, w trakcie których osoba będąca w kryzysie uczy się kontroli napięcia fizycznego i rytmu oddechowego, osiąga stan odprężenia i wypoczynku.

Terapia długotrwała jest stosowana w stosunku do osób o utrwalonych formach zachowania, niekorzystnych z punktu widzenia przystosowania. Terapia ta polega na systematycznym oddziaływaniu psychologicznym w indywidualnym kontakcie z pacjentem lub w gru­pie pacjentów dobranych według określonych kryteriów. Psycholog w porozumieniu z lekarzem, a często i przy jego współpracy, formułuje cele terapii i dobiera środki do ich realizacji.

Techniki, którymi terapeuta posługuje się w swej pracy z pacjen­tem, można podzielić na techniki słowne, niewerbalne i sugestywne. Wśród technik słownych wyróżnia się: techniki niesymboliczne (jak np. rozmowa, dyskusja spontaniczna lub prowokowana) i techni­ki symboliczne, jak techniki identyfikacyjne (psychodrama, tj. odgrywanie proponowanych przez terapeutę sytuacji realnych bądź wyobrażeniowych), dialogi z samym sobą lub realnymi czy też fikcyj­nymi osobami. Do technik niewerbalnych zalicza się: muzy­kę, taniec, pantomimę. Techniki sugestywne to relaks oparty na autosugestii i hipnoza.

Objęte są nią osoby z zaburzeniami w określonej sferze funkcjono­wania. Jedną z form tego typu działalności jest reedukacja dysleksji i dysgrafii, czyli zaburzeń w procesie opanowywania czynności czytania i pisania. Reedukacja zmierza do usprawnienia obu tak ważnych w przyswajaniu wiedzy procesów poprzez ćwiczenia analizatora wzrokowego (oczu), słuchowego (uszu), sprawności rucho­wej, koordynacji wzrokowo-ruchowej. W podobny sposób przebiegają ćwiczenia rehabilitacyjne prowadzone z osobami, u których stwierdzo­no zaburzenia funkcji psychologicznych na podłożu organicznego usz­kodzenia mózgu. Duże osiągnięcia mają neuropsycholodzy w rehabili­tacji zaburzeń o charakterze afazji (zaburzenia mowy). Postępowa­niem rehabilitacyjnym objęte są również osoby przewlekle chore fi­zycznie, np. z chorobami narządów ruchu. Celem oddziaływań jest ułatwienie pacjentowi zaakceptowania choroby i ograniczeń, które ona ze sobą niesie, pomoc w zmianie celów i planów życiowych.

Częstym problemem wychowawczym są niepowodzenia szkolne. Trafna diagnoza ich przyczyn pozwala na wybór właściwe­go postępowania. Gdy niepowodzenia szkolne są spowodowane global­nym obniżeniem możliwości intelektualnych , uczeń zostaje zakwalifikowany do szkoły specjalnej, która ze względu na zmniejszony zakres programu, specyficzne metody nauczania daje dziecku szansę na opanowanie podstawowych wiadomości, przygoto­wuje do zawodu. Gdy niepowodzenia szkolne są uwarunkowane dysharmoniami rozwojowymi (wybiórczymi obniżeniami takich sprawności, jak np. analiza, synteza wzrokowa, sprawność motoryczna), psycholog prowadzi z uczniem specjalne ćwiczenia usp­rawniające, udziela nauczycielom wskazówek co do sposobu prze­kazywania wiedzy i egzekwowania od ucznia wiadomości. Jeśli zabu­rzenia zachowania dziecka są uzależnione od warunków środowisko­wych, podejmowana jest terapia rodzinna. Ma ona na celu pop­rawę funkcjonowania całej rodziny, zapewnienie każdemu z jej człon­ków warunków do indywidualnego rozwoju, w oparciu o silną więź rodzinną.

• „Społeczność lecznicza”

Organizowanie na terenie oddziałów psychiatrycznych tzw. społeczności leczniczej zmierza do stworzenia atmosfery sprzyjającej leczeniu, w której chorzy czują się aktywnymi współgospodarzami oddziału, wypracowują normy i zasady współżycia, rozwiązują konflikty istniejące między nimi oraz między nimi i perso­nelem. W oddziałach prowadzonych zgodnie z zasadami społeczności chorzy czują się nie tylko przedmiotem, ale i podmiotem oddziaływa­nia, sprawują określone role społeczne nie tracąc kontaktu z realiami życia poza szpitalem, nie uzależniają się nadmiernie od szpitala jako instytucji.

• Grupy treningowe

Grupy treningowe są organizowane dla ludzi, którzy poszukują dróg własnego rozwoju, sposobu nawiązywania pełniejszych, bar­dziej satysfakcjonujących kontaktów z otoczeniem. Celem tych grup jest stworzenie warunków, w których uczestnicy mogliby poz­nać swe potrzeby, dowiedzieć się, jak są spostrzegani przez innych, zaobserwować formy zachowania innych członków grupy w określo­nych sytuacjach życiowych. Prowadzący grupę trener proponuje za­dania dające uczestnikom szansę na przeżycie kształcących do­świadczeń emocjonalnych.

Odmianą grup treningowych są tzw. grupy robocze, organizo­wane dla członków zespołu realizującego określone zadania. Grupy te są nastawione na doskonalenie sposobu porozumiewania się w zespo­le, dostarczenie bodźców aktywizujących do działań zmierzających do realizacji zadań stawianych przed zespołem.

Ważną formę działalności profilaktycznej w zakresie higieny psy­chicznej stanowi akcja oświatowa – odczyty, pogadanki, konsultacje.

W zależności od warunków, w jakich powstaje, i od celów, jakim ma służyć, zestawiana na podstawie badań psychologicznych diagnoza może mieć różny zakres i charakter. W zależności od postawionego problemu, psycholog dobiera odpowiedni zestaw psychologicznych me­tod badawczych. Do metod tych należą:

1. wywiad z osobą badaną, poszerzony o wywiad z osobami z jej najbliższego otoczenia,
2. obser­wacja,
3. rozmowa psychologiczna,
4. eksperymenty,
5. testy,
6. ana­liza wytworów osoby badanej.

Wywiad polega na zebraniu informacji dotyczących historii życia oso­by badanej, aktualnej jej sytuacji życiowej oraz układu rodzinnego.

Obserwacja to celowe i systematyczne spostrzeganie zachowania osoby badanej w określonych sytuacjach życiowych, rejestrowane w sposób obiektywny.

Rozmowa psychologiczna łączy cechy wywiadu i obserwacji. Oso­bą kierującą, wprowadzającą wątki tematyczne jest osoba badana, psycholog podtrzymuje rozmowę — zadaje dodatkowe pytania uściśla­jące i wyjaśniające wypowiedzi, dzieli się swymi wrażeniami i odczu­ciami.

Eksperyment psychologiczny to doświadczenie przeprowadzone w warunkach kontrolowanych, tj. umożliwiających wydzielenie inte­resującego zjawiska, oddziaływanie na jego przebieg. Ekspery­ment może mieć charakter laboratoryjny (przebiega w warunkach sztucznych, a reakcje osoby badanej są rejestrowanie za pomocą specjalnej aparatury) lub naturalny (przebiega w warunkach na­turalnych, zbliżonych do sytuacji życiowych). Odmianą eksperymentu naturalnego jest eksperyment kliniczny, w którym psycholog dobiera zadanie dla określonej osoby, tak aby móc sprawdzić hipotezę postawioną w toku poprzednio wykonanych badań.

Testy to obiektywne próby do badania przebiegu określonych pro­cesów i cech psychicznych, dostarczające wyników dających się ująć liczbowo. Testy powinny spełniać określone wymagania i powinny być: wystandaryzowane (zawierać dokładne informacje, co do sposobu ich przeprowadzania i interpretowania wyników), trafne (mierzyć istotnie to zjawisko lub cechę, do pomiaru których zostały skonstruowane), rzetelne (powtórne badanie tej samej osoby po­winno dać taki sam lub zbliżony wynik, a błąd pomiaru powinien być niewielki i znany badaczowi), znormalizowane (uzyskane przez osobę badaną wyniki można odnieść do wyników uzyskiwanych przez populację, którą osoba badana reprezentuje). Testy można podzielić ze względu: na przedmiot badania, metodykę testu i sposób interpretacji wyników.

Przedmiot badania. Wyróżnia się testy do pomiaru ogólnych zdolności, specyficznych uzdolnień, cech osobowości. Do najczęściej stosowanych w praktyce psychologicznej należą testy do badania sprawności intelektualnej, takie jak skala Wechslera-Bellevue, skala Binet-Termana, skala TermanaMerilla, test Ravena.

Metodyka testu. W zależności od zadania, które stawiane są przed osobą badaną, wyróżnia się: testy typu „papier-ołówek” (inwen­tarze, kwestionariusze), testy wykonaniowe i testy projekcyjne.

W testach typu „papier-ołówek” zadanie osoby badanej polega na pisemnej odpowiedzi na pytania bądź ustosunkowaniu się do podanych stwierdzeń. Najbardziej popularne kwestionariusze to kwestionariusze: Eysencka, Cattella, WISKAD (Wieloobjawowa Skala Diagnostyczna).

Testy wykonaniowe to zadania wymagające wykonania ok­reślonych czynności, np. odwzorowania układu z klocków.

Testy projekcyjne to testy prezentujące materiał niejasny, wieloznaczny (zamazane zdjęcia, obrazki, plamy), któremu osoba bada­na nadaje postać (strukturalizuje) i który interpretuje zgodnie z prze­życiami i doświadczeniami z przeszłości, nie zawsze wprost wyrażany­mi potrzebami. Do najbardziej znanych testów projekcyjnych należą: TAT (Test Apercepcji Tematycznej), test plam barwnych Rorschacha, obrazkowy test frustracji Rosenzweiga, liczne wersje zdań niedokoń­czonych.

Analiza wytworów to metoda badania obejmująca analizę: pisma odręcznego (grafologia), prac malarskich, pamiętników, życiorysów, różnych form literackich.

Diagnoza psychologiczna. Opisane wyżej metody badania nie są metodami samodzielnymi, lecz stanowią jedynie środek do uzyskania określonych informacji, pomagają psychologowi weryfikować kolejne hipotezy, dostarczają przesłanek do zestawienia końcowego podsumo­wania, czyli diagnozy.

• W placówkach oświaty i wychowania

W placówkach oświaty i wychowania przeprowadza się badania psychologiczne uczniów na użytek szkoły. Są to badania kwalifikacyjne do określonego typu szkoły, do zajęć o charakterze reedukacyjnym i terapeutycznym. Wyniki tych badań stanowią podstawę do udziela­nia porad wychowawczych rodzicom i nauczycielom. Psycholog pracu­jący w szkole zajmuje się diagnozą niepowodzeń szkolnych, zaburzeń zachowania uczniów, służy swą pomocą w wyjaśnianiu i rozwiązywa­niu konfliktów między uczniem a nauczycielem, uczniem a grupą ró­wieśniczą.

W placówkach służby zdrowia psychologowie zajmują się bada­niem osób, które zgłaszają się o pomoc do poradni lub już są leczone szpitalnie. Przedmiotem badań są zaburzenia w funkcjonowaniu psy­chicznym oraz wyjaśnienie mechanizmów, które doprowadziły do pow­stania tych zaburzeń w powiązaniu z czynnikami sytuacyjnymi. Diagnoza powinna zawierać rokowania co do możliwości usunię­cia lub złagodzenia stwierdzonych zaburzeń oraz sugestie odnośnie do sposobu postępowania terapeutycznego.

W placówkach wymiaru sprawiedliwości psychologowie zajmują się badaniem świadków, osób podsądnych lub odbywających karę. W sporządzanej opinii psycholodzy wysuwają hipotezy co do wiarygod­ności zeznań, motywów dokonywanych czynów przestępczych, opisują cechy osobowości sprawców sugerując właściwe w określonym przy­padku metody resocjalizacji.

W zakładach pracy psychologowie przeprowadzają badania mają­ce na celu uzyskanie wiedzy o właściwościach, jakie powinny posia­dać osoby pracujące na danym stanowisku, oraz o zasadach optymal­nej organizacji pracy i kierowania zespołem. Psycholog służy swą wie­dzą i doświadczeniem w rozwiązywaniu konfliktów między pracowni­kami oraz pracownikami i kierownictwem.

W placówkach naukowych o różnym charakterze psychologo­wie zbierają i opracowują dane o psychologicznych aspektach takich zjawisk społecznych, jak przestępczość, uzależnienia (alkoholizm, narkomania), rozluźnienie więzi rodzinnych, społecznych. Na podsta­wie wiedzy teoretycznej budują programy nauczania szkolnego, for­mułują zasady organizacji ośrodków zbiorowego nauczania i wycho­wania.

W procesie porozumiewania się biorą udział co najmniej dwie oso­by: „nadawca” i „odbiorca”. Nadawca nawiązuje kontakt w okreś­lonym celu (intencja) i przekazuje określone treści (wiadomości) w wybrany przez siebie sposób (sygnały słowne i pozasłowne, jak mimika twarzy, postawa ciała, ton i melodia głosu, reakcje wegetatywne). Odbiorca odbiera nadawane sygnały, odczytuje przekazaną wiado­mość i interpretuje ją zgodnie z własną wiedzą i oczekiwaniami, co do przypuszczalnej intencji nadawcy.

Proces porozumiewania się może być zakłócony przez wiele czynni­ków zarówno na etapie nadawania, jak i odbierania komunikatu.

• Zakłócenia w nadawaniu informacji

Nadawca, nie w pełni świa­domy swych intencji nawiązania kontaktu, może formułować przeka­zywane informacje nieprecyzyjnie, nadawać sygnały sprzeczne lub nie­zrozumiałe dla odbiorcy. Niepełna świadomość co do intencji nawiąza­nia kontaktu może wypływać z konfliktu między chęcią wyrażenia swych odczuć a potrzebą ich ukrycia np. w obawie przed krytyką ze strony rozmówcy, ujawnieniem swych słabych stron itp. Tego typu konflikt pociąga za sobą selekcję przekazywanych treści i sprawia, że kontakt staje się pośredni, tj. taki, w którym nadawca nie mó­wi o sprawach dla siebie najistotniejszych. Taki sposób porozumiewa­nia się spłyca kontakt, obniża atrakcyjność, wygasza chęć jego podtrzymania. W relacjach tego typu dochodzi do narastania napięcia wypływającego z narzuconej sobie kontroli wypowiedzi, działania niespontanicznego, wykluczającego możliwość rozładowania emocji, zwłaszcza negatywnych.

Utrwalona forma pośredniego porozumiewania się z wybraną osobą lub z szeregiem ludzi może przybierać postać tzw. gry. W grze osoba ją inicjująca ma dwa cele: jawny — społecznie akceptowany, i uk­ryty — nieakceptowany. W relacji typu „gra” porozumienie jest po­zorne, a ewentualna satysfakcja z kontaktu jednostronna — odnosi ją osoba narzucająca grę i kontrolująca jej przebieg. Z kolei nadmierne ujawnianie bardzo osobistych treści także może zakłócać komunika­cję, budząc u partnera nieufność, znudzenie, zniecierpliwienie bądź poczucie zagrożenia w obawie przed koniecznością rewanżu i prowo­kuje go do wycofania się z kontaktu.

• Nadawanie komunikatów sprzecznych wewnętrznie

Nadawanie komunikatów sprzecznych wewnętrznie jest dość często przyczyną braku porozumienia między ludźmi. W komunika­tach takich sygnały słowne nie są zgodne w swej wymowie z sygnała­mi pozasłownymi, np. słowa wyrażają zadowolenie, radość, a mimika znudzenie, rozdrażnienie. Wobec tak sprzecznych sygnałów odbiorca jest zdezorientowany, nie wie, czy ma zareagować na treść, czy też na formę przekazu. Komunikaty mogą być sprzeczne także w następstwie czasowym, np. matka przywołuje dziecko, aby się z nią przywitało, a następnie odsyła je, aby umyło ręce.

Stałe poczucie niejasności co do emocjonalnego znaczenia wymie­nianych informacji prowadzi u obu stron zaangażowanych w kontak­cie do wzrostu napięcia psychicznego, budzi lęk i uczucie zagrożenia. Tego typu komunikacja w rodzinie może stanowić przyczynę powsta­wania zaburzeń w funkcjonowaniu jej członków, a zwłaszcza słab­szych partnerów, jakimi są dzieci. Negatywne doświadczenia emocjo­nalne z okresu dzieciństwa rzutują na kontakty z ludźmi w później­szym, dorosłym życiu i są podstawą wielu konfliktów, a czasem nawet tendencji do izolowania się i odsuwania od ludzi.

• Zakłócenia w odbiorze informacji

Zakłócenia w odbiorze informacji mogą wypływać z braku kon­centracji odbiorcy na treści przekazu, z selektywnego odbioru nada­wanych sygnałów, z błędnego odtworzenia lub nietrafnej interpretacji przekazywanych wiadomości. Nieuwaga lub uwaga wybiór­cza powoduje pominięcie niektórych elementów komunikatu, co mo­że zmieniać jego sens. Niektóre sygnały mogą ulec zniekształceniu w odbiorze — odbiorca rejestruje nie to, co istotnie zostało powiedziane, lecz to, co chciałby usłyszeć, co byłoby zgodne z jego oczekiwaniami. Informacje niezgodne, sprzeczne z oczekiwaniami nie docierają do odbiorcy lub też ulegają zniekształceniu, zwłaszcza wówczas gdy odbior­ca przeżywa silne emocje, jest do nadawcy wrogo ustosunkowany bądź uważa go za niewiarygodne źródło informacji.

• Sytuacyjne zniekształcenia informacji

Proces porozumiewania się zachodzi w określonym kontekście sytuacyjnym. Wymiana myśli, poglądów, odczuć w warunkach naglącego czasu, nasilonego hałasu, nacisków zewnętrznych, zbyt silnych emocji — nie sprzyja porozumie­niu. Zbyt duże napięcie emocjonalne partnerów sprawia, że dążą oni raczej do rozładowania własnych napięć, dania upustu emo­cjom niż do wymiany informacji.

W prawidłowo przebiegającym procesie porozumiewania się obie strony powinny udzielać sobie informacji o tym, jak zrozumiały i w ja­ki sposób przyjęły nadawane treści. Nieudzielanie informacji zwrot­nych wywołuje u osób próbujących się porozumieć poczucie niepew­ności, czy i jak zostały zrozumiane, pozbawia je możliwości uzupełnienia wypowiedzi, dostosowania języka wypowiedzi do możliwości i pre­ferencji partnera. Informacje zwrotne zbyt ogólnikowe, z przewagą ocen negatywnych, pouczeń, są odbierane jako atak na własną osobę, i jako takie budzą opór, wyrażający się często zniekształceniem infor­macji lub ich odrzuceniem.

• Niepartnerski styl porozumiewania się

Przy tym stylu porozu­miewania się człowiek koncentruje się wyłącznie na tym, co sam chce osiągnąć w kontakcie z rozmówcą lub wyłącznie na zamierzeniach partnera. Koncentracja na własnej osobie prowadzi do nieliczenia się z rozmówcą, jego intencjami i potrzebami. Koncen­tracja wyłącznie na rozmówcy prowadzi do rezygnacji z własnych potrzeb i dążeń. Niepartnerski styl porozumiewania się nie daje możliwości wyjaśnienia i uzgodnienia znaczeń, ujawnienia od­czuć, wymiany informacji zwrotnych. Stwarza niebezpieczeństwo, że kontakt nie doprowadzi do pełnego porozumienia, będzie niesatysfakcjonujący przynajmniej dla jednego z partnerów.

• Procesy emocjonalno-motywacyjne

Emocje stanowią odpo­wiedź organizmu na znaczenie, jakie ma dla przedmiotu określony bo­dziec. Różnią się one poziomem pobudzenia, znakiem i jakością. Po­ziom pobudzenia może przyjmować różne wartości — od pobu­dzenia maksymalnego (stany ekstazy), do stanów głębokiego smut­ku, apatii. Emocje mogą mieć znak ujemny (cierpienie, przykrość, niezadowolenie) lub dodatni (rozkosz, przyjemność, zadowolenie). Ja­kość emocji związana jest z charakterem bodźców wywołujących je. Reakcje emocjonalne wyrażają się: zewnętrzną ekspresją (mi­mika, pantomimika, ton i melodia głosu), zachowaniami wyładowującymi (ruch, mowa, śpiew), zmianami zachodzącymi w świadomości (rozpoznanie i nazwanie emocji), ustosunkowaniem do źródła emocji (podtrzymanie lub przerwanie kontaktu ze źródłem emocji). Utrwalone ustosunkowanie emocjonalne wobec określonych obiektów (osób, przedmiotów, wartości) to uczucia. Uczucia wobec tego samego obiektu mogą być sprzeczne, czyli ambiwalentne (np. miłość i nienawiść, wstręt i pociąg), i wówczas stanowią przyczynę powstawa­nia wielu emocjonalnych konfliktów.

Procesy motywacyjne to wewnętrzne mechanizmy ukierun­kowujące zachowanie człowieka na osiągnięcie określonego celu. Pro­cesy motywacyjne są uruchamiane w sytuacji zakłócenia równowagi organizmu wskutek niezaspokojenia potrzeb. Stan niezaspoko­jonej potrzeby, tzw. stan deprywacji, wywołuje napięcie akty­wizujące do działania zmierzającego do przywrócenia stanu rów­nowagi, czyli zaspokojenia potrzeby.

Czynnikami aktywizującymi do działania są motywy. Motywy związane z biologicznymi potrzebami organizmu (potrzeba pokarmu, płynu, ciepła, snu, wydalania, oddychania) nazywa się popędami bądź instynktami. Popęd jako samodzielna siła decyduje o zachowaniu człowieka tylko w szczególnych, patologicznych okolicznoś­ciach, np. w stanie upojenia alkoholowego, w stanie afektu patolo­gicznego.

Do wrodzonych popędów zalicza się także niektóre, specy­ficzne dla człowieka potrzeby o charakterze psychospołecznym, jak popęd poznawczy, potrzeba kontaktu. Większość motywów wykształca się jednak w procesie rozwoju jednostki i wiąże się z zaspokajaniem tzw. „potrzeb wyższych, społecznych”, jak np. potrzeba osiągnięć, sto­warzyszania się, aprobaty społecznej itp.

Zachowanie człowieka jest wypadkową wielu motywów o różnym kierunku i natężeniu. Osiągnięcie zamierzonego celu osła­bia natężenie motywu i wzbudza emocje o znaku dodatnim. Im sil­niejszy motyw, tym większą ma zdolność do wyłączania innych, konkurencyjnych motywów. Motywy niezgodne z normami przyjęty­mi przez jednostkę, z oczekiwaniami społecznymi budzą lęk i są obronnie tłumione. Motywy uruchamiające działania w kierunku zaspokajania sprzecznych potrzeb (np. potrzeba zależności i potrzeba autonomii) prowadzą do powstawania konfliktów wew­nętrznych.

• Procesy programująco-kontrolujące

Człowiek podejmuje działa­nia na podstawie informacji o własnej osobie i sytuacji zewnętrznej. Zdobywaniu tych informacji towarzyszą emocje będące siłą napędową do działania. Motywy ukierunkowują działanie przypisując wartości poszczególnym celom, ustalają hierarchię tych celów. Podej­mując decyzję jednostka wybiera określone działanie na podsta­wie subiektywnej oceny wartości, jaką stanowi dla niej określony cel, i stopnia prawdopodobieństwa, z jakim ten cel może być osiągnięty. Następnie buduje program działania, czyli plan zsynchronizo­wanych czynności ukierunkowanych na uzyskanie zamierzonego wy­niku. Najprostsze, zautomatyzowane programy działania to nawy­ki. Skuteczne działanie jest możliwe, jeżeli każda z kolejno wykona­nych czynności podlega kontroli i ocenie ze względu na prawidło­wość jej przebiegu. W sytuacjach, gdy na drodze do celu pojawiają się przeszkody, sposoby działania ulegają modyfikacji. Po wyczerpa­niu możliwości modyfikacji, w sytuacji, gdy prawdopodobieństwo osiągnięcia celu zbliża się do zera, dochodzi zazwyczaj do przeformułowania zadania.

Procesy programująco-kontrolujące to procesy, w toku których człowiek uwzględniając własne pragnienia, ale także i cechy rzeczy­wistości, opracowuje strategię postępowania i realizuje ją korzysta­jąc z informacji zwrotnych o wynikach osiąganych na każdym z etapów działania.

• Centralny system regulujący

Centralny system regulujący przebieg wszystkich wyżej omówio­nych procesów i integrujący całokształt zachowania jednostki stanowi osobowość.

Osobowość to właściwy jednostce indywidualny, względnie trwały system potrzeb, nawyków, motywów i schematów działania, sy­stem wiedzy o sobie i otaczającym świecie. Osobowość tworzy się i do­skonali w toku indywidualnego rozwoju jednostki dzięki procesom dojrzewania, uczenia się i przystosowywania do biologicznych i spo­łeczno-kulturowych wymogów środowiska.

Prawidłowo rozwinięta, dojrzała osobowość to osobowość zinte­growana, zdolna do samokontroli i samoregulacji. Miernikiem in­tegracji jest zdolność do wytworzenia uporządkowanego, uwzględnia­jącego cechy rzeczywistości obrazu własnej osoby, świata, a także względnie trwałego, zhierarchizowanego systemu wartości.

Samokontrola to umiejętność panowania nad impulsami, zdol­ność do pogodzenia sprzecznych pragnień i motywów, wyboru właści­wej strategii prowadzącej do osiągnięcia zamierzonego celu.

Samoregulacja to zdolność do zachowania względnej niezależ­ności od otoczenia. Przy nieprawidłowym rozwoju osobowości, przy wyjątkowo niekorzystnych czynnikach zewnętrznych dochodzi do za­kłócenia w funkcjonowaniu mechanizmów regulujących.

Psychologia humanistyczna zakłada, że człowiek stanowi jed­ność składającą się z „Ja psychicznego” i organizmu w rozumie­niu biologicznym. Jedność ta ma charakter unikalny, niepowta­rzalny, co stanowi jej niepodważalną wartość. Człowiek z natury jest dobry — jego naturalne dążenia rozwojowe są pozytywne i konstruktywne.

Podstawową własnością natury ludzkiej jest zdolność do stałego rozwoju, który odbywa się dzięki tkwiącym w każdej jednostce si­łom twórczym. Rozwój ten jest możliwy, jeśli człowiek żyje w zgodzie ze swym organizmem i uruchamia wszystkie swoje możliwości. Pełną samorealizację utrudnia człowiekowi nieznajomość własnego „Ja”, konieczność pełnienia różnorodnych, często ze sobą sprzecznych ról społecznych, życie w nie sprzyjającym klimacie psychologicznym. Człowiek, którego rozwój został zablokowany, nie jest osobą zdrową i wymaga pomocy.

Terapia według koncepcji psychologii humanistycznej ma na celu wyzwolenie potencjalnych możliwości rozwojowych jednostki po­przez usuwanie czynników blokujących jej rozwój. Podstawą oddziały­wań jest nawiązanie właściwego kontaktu między terapeutą a osobą, której udziela on pomocy. Terapeuta powinien w pełni akceptować osobę zwracającą się do niego o pomoc, unikać ocen, wczuwać się w jej przeżycia, być w kontaktach z nią autentyczny i partnerski. W trakcie sesji terapeuta zachęca osobę, z którą pracuje, do pełnego wyrażenia emocji, poznawania swych prawdziwych odczuć, dążeń i pragnień.

• Psychologia poznawcza

W świetle tej teorii człowiek stanowi podmiot własnej aktywności i przyjmuje wobec otoczenia postawę ba­dacza, tj. odbiera informacje płynące z otoczenia, rejestruje je w pamięci, formułuje hipotezy wyjaśniające zarejestrowane zjawiska, sprawdza je w procesie przystosowania się i przekształcania rzeczywi­stości. W toku poznawania rzeczywistości tworzy tzw. konstrukty poznawcze, tj. systemy informacji o sobie i otaczającym świecie. Każdy człowiek tworzy indywidualny system konstruktów, różniący się od systemów innych ludzi poziomem złożoności, abstrakcji, pla­styczności.

Zaburzenia w funkcjonowaniu psychiki człowieka powstają na skutek ograniczenia lub zniekształcenia dopływających informacji, a także ich nadmiaru (efekt przeciążenia).

• Terapia według założeń psychologii poznawczej

Terapia według założeń psychologii poznawczej polega na tym, że terapeuta razem z pacjentem formułuje problem, stawia hipotezy wyjaśniające jego istotę, podejmuje kolejne próby ich weryfikacji zmierzając do rozwiązania bądź przeformułowania problemu.

• Teoria komunikacji

Teoria komunikacji wywodzi się z nurtu psychologii poznawczej. Przedstawiciele tej teorii koncentrują się na analizie procesu komuni­kacji, czyli sposobu porozumiewania się ludzi między sobą. Proces ko­munikacji zachodzi między co najmniej dwiema osobami — nadawcą i odbiorcą — na dwu płaszczyznach: słownej i pozasłownej (mimika, pantomimika, ton i melodia głosu).

Prawidłowa komunikacja polega na wymianie jednoznacznych komunikatów, tzn. zgodnych w warstwie słownej i pozasłownej, a tak­że w sekwencji czasowej i zakłada zdolność do metakomunikacji, tj. wymiany informacji zwrotnych o tym, jak przebiega proces komunikowania się. Nadawanie sprzecznych komunikatów buduje re­lację podwójnego wiązania, w której odbiorca jest zdezoriento­wany i nie wie, czy ma zareagować na treść czy na formę nadanego komunikatu? Podwójne wiązanie w kontaktach z ludźmi, z którymi jednostka jest związana emocjonalnie, może prowadzić do zaburzeń w jej rozwoju psychicznym.

• Terapia w oparciu o założenia teorii komunikacji

Terapia w oparciu o założenia teorii komunikacji koncentruje się na: analizie sposobu, w jaki jednostka porozumiewa się z otocze­niem, wyeksponowaniu istniejących zakłóceń, dostarczeniu wzorów prawidłowego komunikowania się z ludźmi.